تبیین کلامی فلسفی مسأله بداء و بررسی رابطه آن با علم الهی

پژوهش حاضر، در مقام بررسی این امر است که چگونه می توان از دیدگاه متکلمین و فلاسفه اسلامی، مسأله ی بداء، و رابطه آن با علم الهی را تبیین عقلانی نمود. «بداء» یکی از عقاید شیعه ی امامیه محسوب می شود. واژه ی «بداء» اسم مصدر از ماده ی «بدو» به معنای ظهور بعد از خفا است که درباره ی خداوند و انسان کاربرد دارد. در برخورد با این موضوع، هر کدام از اندیشمندان حوزه فلسفه و کلام موضعی خاص اتخاذ نموده اند. با توجه به علم مطلق پروردگار در صورتی که «بداء» در معنای صحیح اصطلاحی اش به کاربرده نشود، مستلزم نسبت دادن جهل به خداوند می شود. برای حل این مسأله بعضی از اندیشمندان بداء را همسان با نسخ دانسته اند. برخی دیگر از راه تاویل معنای بداء به «ابداء» و «اظهار» در پی یافتن مبنای عقلی و شرعی برای بداء بوده و گروه سوم به طور کل وجود بداء را انکار نموده اند؛ این گروه نیز به دو دسته تقسیم می شوند. دسته ی اول یهودیان هستند که معتقدند پروردگار جهان در ابتدای هستی، قضا و قدری برای عالم در نظر گرفته است که به هیچ عنوان حتی توسط خداوند قابل تغییر نیست. دسته ی دوم همچون اشاعره، مسأله ی بداء را به خاطر مبانی اندیشه ای خود و پیامدهایی که اعتقاد به بداء دارد آن را انکار کرده اند. بداء در مرتبه ی لوح محو و اثبات که مرتبه ای از علم الهی است قرار دارد و نوعی قضا و قدر الهی محسوب می شود. مسأله ی بداء می تواند مویدی جهت اثبات وجود اختیار برای انسان باشد.